Davr24 – O’zbekiston, Markiy Osiyo va Dunyo yangiliklari.
BMT umumiy farovonlik uchun yaratilgan. Nega u dunyoni urushlar va inqirozlardan qutqara olmadi?
Birlashgan Millatlar Tashkiloti bu yil o‘zining 75 yilligini nishonladi. Ajablanarlisi shundaki, yubiley koronavirus pandemiyasi va uning oqibatida yuzaga kelgan global inqiroz yiliga to‘g‘ri keldi. Mazkur xalqaro tashkilot uzoq vaqtdan beri faoliyatining sustligi uchun tanqid qilinmoqda edi. Darhaqiqat, yangi chaqiriqlar va zarbalar buni aniq ko‘rsatib berdi: hozirgi shaklda BMT va uning tuzilmalariga yuklatilgan funksiyalarni bajara olmayapti. Tinchlik va farovonlik uchun kurashda barcha mamlakatlarning saʼy-harakatlarini birlashtirishning bir paytlar buyuk g‘oyasi nima uchun barbod bo‘ldi va global xalqaro tashkilotlarning kelajagi bormi?
Eski tashkilot oldida turgan yangi muammolar
BMT Bosh assambleyasi anʼanaviy ravishda yilning asosiy siyosiy voqealaridan biri bo‘lib kelgan. Uni o‘tkazgan kunlarda davlat rahbarlari va yetakchi diplomatlar tashkilotning Nyu-Yorkdagi shtab-kvartirasiga to‘planishadi, insoniyat taqdiri “oyoqda turib” hal qilinadi, u yerda minbardan turib aytilgan har qanday bayonotlar shu zahotiyoq shov-shuvli yangilikka aylanadi.
Biroq, bu yil Bosh assambleyani aksariyat ommaviy tadbirlari o‘tkazilmadi. Ishtirokchi mamlakatlar rahbarlari dunyoga tribunalardan emas, balki videoaloqa orqali murojaat qildilar va sahna ortidagi marafon va kichik muzokaralar onlayn uchrashuvlar bilan almashtirildi. O‘tgan 10 oydagi barcha voqealar, hech qanday tarzda, BMTning ahamiyatini pasaytirmadi. Aksincha: xalqaro tashkilotning yubileyi og‘ir davrga to‘g‘ri kelishi yaʼni sog‘liqni saqlash va iqtisodiy inqiroz yiliga to‘g‘ri kelishi, tashkilotning ishi qanchalik muhimligini va shu bilan birga, uning tuzilmalari qanchalik isloh qilinishi kerakligini ko‘rsatib berdi.
Ozroq likbez bo‘lsada aytib o‘tish joiz, BMT 1945 yilda tashkil etilgan. Birinchi navbatda keyingi avlodlarni jahon urushlarining dahshatlarini takrorlashdan himoya qilish uchun tuzulgan edi. Maʼlum maʼnoda, kuchli geosiyosiy o‘zgarishlarga qaramay, u hali ham dunyoni saqlab qolish vazifasini bajarmoqda: biz haqiqatan ham 75 yil ichida bir necha qitʼada qurolli mojaroga duch kelmaganmiz va Xirosima va Nagasakidan keyin bironta ham mamlakatda boshqa atom bombasi sinovdan o‘tkazilgani yo‘q.
Biroq, qon to‘kilishini oldini olishni har doim ham imkoni bo‘lmayapti. So‘nggi 20-30 yil ichida sodir bo‘lgan voqealar: Ruanda va Kambodjadagi qirg‘inlar, Srebrenitsadagi qirg‘inlar, Yugoslaviya urushlari, Somali, Sudan va Shri-Lankadagi qurolli to‘qnashuvlar. Armaniston va Ozarbayjon o‘rtasida Tog‘li Qorabog uchun yana avj olgan mojarolar…
Yangi jahon urushining yo‘qligi uchun faqatgina BMTning “xizmatlari” emas albatta: umuman olganda insoniyat XXI asrda yirik davlatlar o‘rtasidagi to‘g‘ridan-to‘g‘ri to‘qnashuv formatidan uzoqlashdi. Endi urushlar uchinchi davlatlar hududida va ishonchli vakil tomonidan olib borilmoqda – shuning uchun Yaman, Suriya va Liviyadagi uzoq muddatli qurolli to‘qnashuvlar. Gibrid urushlarning roli tobora ortib bormoqda, chunki infratuzilma, elektr tarmoqlari va sanoat obyektlariga muvaffaqiyatli kiberhujum havo bombardimonidan kam bo‘lmagan darajada va hatto ko‘proq zarar etkazishi mumkinligini bilamiz.
Ushbu muammolar, shubhasiz, BMTda muhokama qilinmoqda, ammo tashkilot hozirda ularga qarshi kurashishning samarali mexanizmlariga ega emas. Uning vositachilik harakatlari har doim ham aniq va kerakli natijalarni bermaydi: bunga ko‘pincha manfaatdor mamlakatlar qarshilik ko‘rsatmoqda.
Biroq, tashkilot nafaqat harbiy tahdidlarga qarshi turishi uchun tanqid qilinadi. BMTning bir qismi bo‘lgan Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti 2020 yilda koronavirus pandemiyasiga qarshi kurash bo‘yicha global saʼy-harakatlarni boshqarishi va butun insoniyat uchun “mayoq” rolini bajarashi kerak edi. Ammo aslida JSSTga aʼzo, ishtirokchi mamlakatlar – birinchi navbatda Qo‘shma Shtatlar tomonidan hujumlar va tanqidlarning nishoniga aylandi, AQSh hatto tashkilotdan chiqib ketgani eʼlon qilindi. JSST noxolislik tarafkashlikdagi ayblovlar va jamoat ishonchsizligi natijasida COVID-19 bo‘yicha yangi tashabbuslar uchun mablag‘ yetishmasligini tan olishiga to‘g‘ri keldi.
Umuman olganda, BMT islohotlarga juda muhtoj – institutsional, huquqiy va moliyaviy. Sobiq va hozirgi dunyo siyosiy rahbarlari bunga rozi. Biroq, ushbu islohotlar qanday bo‘lishi kerakligi to‘g‘risida fikrlar bir-biridan farq qilmoqda.
BMTga qarshi shikoyat
Hozirgi shaklda BMTga qarshi asosiy shikoyatlardan biri bu Xavfsizlik Kengashining tarkibi. Yaratilish paytida ushbu asosiy organdagi joylar Ikkinchi Jahon urushida g‘olib chiqqan beshta mamlakat – Xitoy Respublikasi (1971 yildan beri – Xitoy), Fransiya, Buyuk Britaniya, AQSH va SSSRga (1991 yildan beri – Rossiya Federatsiyasi) berildi. Qolgan 10 nafar doimiy bo‘lmagan aʼzolar geografik asosda ikki yillik muddatga saylanadi.
75 yil oldin bu mantiqiy qaror edi. Ammo bunday tuzilish endi ishlarning haqiqiy holatini va dunyodagi kuchlar muvozanatini aks ettirmaydi.
Masalan, o‘shanda urushda mag‘lub bo‘lgan Germaniya endi Yevropa Ittifoqi siyosatida yetakchi o‘rinni egallab turibdi va nafaqat uning mintaqasidagi, balki butun dunyodagi jarayonlarga sezilarli taʼsir ko‘rsatmoqda. Biroq, uning Xavfsizlik Kengashiga doimiy aʼzoligi yo‘q.
Agar YAIM hajmi nuqtai nazaridan qaralsa ham, unda AQSH va Xitoy “beshlikda” qolishlari kerak, qolgan joylarni Yaponiya, Germaniya va Hindiston egallagan bo‘lar edi. Geografiya nuqtai nazaridan ham hamma narsa notekis: Lotin Amerikasi, Yaqin Sharq va Afrika doimiy aʼzolari orasida umuman vakili yo‘q.
Xavfsizlik Kengashini o‘zgartirish yoki kengaytirish zarurati ko‘p yillar davomida muhokama qilingan. 2005 yilda Braziliya, Germaniya, Hindiston va Yaponiya to‘rtlik guruhini tuzdilar (G4), ularning maqsadi doimiy aʼzo bo‘lish uchun arizalarni ilgari surish edi. Blokka aʼzo davlatlar dunyo uchun hal qiluvchi yil bo‘lgan 2020 yilda o‘z ambitsiyalarini yana bir bor to‘g‘ri ekanligini tasdiqladilar: Bosh assambleyada aʼzolikni kengayishini taʼminlaydigan deklaratsiya qabul qilindi.
Boshqa birlashmalar, shu jumladan Islom Hamkorlik Tashkiloti ham Xavfsizlik Kengashining doimiy aʼzolari sonining ko‘payishini doimiy ravishda qo‘llab-quvvatlamoqda. Afrika ittifoqi Afrika mamlakatlari uchun ikkita qo‘shimcha doimiy o‘rin, Arab davlatlari ligasi esa arab davlatlari uchun bitta joy ajratishni taklif qilmoqda.
Tarixdagi shaxslar
O‘zgarishlarga chaqiriqlar bu yil Bosh assambleyaga rahbarlar va diplomatlarning individual videoxabarlarida yangradi. Masalan, Germaniya kansleri Angela Merkel o‘z nutqida xalqaro xavfsizlik muammolarini, shu jumladan Liviya va Suriyadagi uzoq davom etadigan mojarolarni hal qilish uchun ishtirokchi davlatlarning birligi juda zarurligini taʼkidladi – ammo qaror qabul qilinishi zarur bo‘lganda Xavfsizlik Kengashi ko‘pincha boshi berk ko‘chada qoladi. “Bizga islohotlar kerak. XXI asrning global muammolariga javob bera olish uchun BMT yana-da rivojlanishi kerak. Germaniya, oldingidek, kengaytirilgan xavfsizlik kengashida xursandchilik bilan javobgarlikni o‘z zimmasiga olishga tayyor», – dedi Merkel.
Unga Hindiston Bosh vaziri Narendra Modi ham qo‘shildi va u BMTni isloh qilish zarurligini va tashkilotning yangi formatini tuzilishida o‘z mamlakatining muhim rol o‘ynashga intilishini taʼkidladi. «So‘nggi sakkiz-to‘qqiz oy davomida butun dunyo koronavirus pandemiyasi bilan kurashmoqda. Pandemiyaga qarshi ushbu birgalikdagi kurashda Birlashgan Millatlar Tashkiloti qayerda? Uning samarali javobi qayerda? ” – dedi Hindiston rahbari.
BMT va uning Xavfsizlik Kengashini isloh qilishning yana bir ashaddiy tarafdori bo‘lgan Turkiya prezidenti Rajab Toyyib Erdo‘g‘an ham koronavirus tarqalishiga zudlik bilan javob bermagani uchun tashkilotni tanqid qildi. Uning taʼkidlashicha, “pandemiya kun tartibida paydo bo‘lishi va qarorlar qabul qilinishi boshlanishidan bir necha hafta va hatto bir necha oy o‘tib qo‘yilgan”.
“Oldinga qo‘yilgan ideallikka qaramay, BMT tizimi nizolarning oldini olish yoki ularni tugatish borasida samarasiz. Biz o‘tgan asr talablariga muvofiq shakllangan tuzilmalar bilan bugungi qiyinchiliklarni yengib chiqa olmaymiz. BMT tizimini qayta faollashtirish uchun Xavfsizlik Kengashini isloh qilishimiz kerak. 7 milliarddan ziyod odamni beshta mamlakatga qoldiradigan kengash tarkibi na adolatli, na barqaror” Rajab Toyyib Erdo‘g‘an Turkiya prezidenti
Xavfsizlik Kengashining doimiy aʼzolari sonini ko‘paytirish oson emas. BMTning har qanday islohoti Bosh assambleyaning kamida uchdan ikki qismining ovozini, shuningdek, Xavfsizlik Kengashining barcha doimiy aʼzolarini qo‘llab-quvvatlashni talab qiladi. Umuman olganda, “beshlik” mamlakatlari kengayish g‘oyasiga mutlaqo qarshi emaslar, ammo doimiy aʼzolar ro‘yxatiga kim aniq qo‘shilishi kerakligi to‘g‘risida umumiy pozitsiya mavjud emas.
Nega bunday o‘yinlar olib borilayotganligi to‘g‘risida keyingi tahliliy materiallarimizda batafsil to‘xtalib o‘tamiz. Ungacha maqola bo‘yicha fikrlaringiz bo‘lsa marhamat!