Tarixga nazar…
Ikkinchi Jahon urushi tugaganidan so‘ng Anqaradagi panturkistik kayfiyat susaydi. Biroq, SSSR bilan qarama-qarshilik yangi bosqichga o‘tdi. 1948 yilda Marshall rejasi asosida Turkiya Amerikadan katta miqdorda moliyaviy yordam oldi, 1949 yilda mamlakat Yevropa Kengashiga aʼzo bo‘ldi va 1952 yilda NATO aʼzosi bo‘ldi. Turkiya Bosh vaziri A.Menderes buni “Sovet ekspansiyasi”ni jilovlashga qodir chora sifatida ko‘rdi.
Shundan so‘ng, Leninning Turkiya bilan munosabatlarni normallashtirish rejasi deyarli barbod bo‘ldi: imtiyozlar evaziga Turkiyaga chor Rossiyasi va SSSRning turli davlatlar ekanligi va ularning tashqi siyosati turli asosda qurilganligi namoyish etildi. Turkiya elitasi uchun Rossiya imperiyasi, SSSR yoki Rossiya Federatsiyasi aslida bitta – Yevrosiyodagi asosiy geosiyosiy dushman va raqib. Shunga qaramay, 1953 yilda hokimiyatga kelgan N.Xrushchev SSSRning Turkiyaga qarshi hech qanday hududiy daʼvolari yo‘qligini eʼlon qildi.
Yangi tahdid
Biroq, 50 yillarda Turkiya tashqi siyosatining asosiy tendensiyalaridan biri namoyon bo‘ldi, u bugungi kunda ham muvaffaqiyatli qo‘llanilmoqda – AQSH va NATOni SSSR / Rossiya bilan yaqinlashish ehtimoli bilan shantaj qilish. Bu, ayniqsa, Kiprdagi inqiroz kuchaygan yillarda, AQSH urushayotgan ittifoqchilari – Turkiya va Gretsiyadan mohirlik bilan ajralishga harakat qilmagan paytlarida yaqqol namoyon bo‘ldi.
Turkiyaning iqtisodiyoti va harbiy qudrati mustahkamlanib borishi bilan turk elitasida panturkistik tuyg‘ularni tiklash va kuchaytirish amalga oshirildi. Sovuq urush davri boshlanganida yaʼni 80 yillarning boshlarida SSSRning asta-sekin zaiflashishi va G‘arbning ustunligi Turkiyada yangi tashqi siyosatni vujudga keltirdi, u “yangi usmonlik” nomini oldi. Pan-turkizm va panislomizmning to‘g‘ridan-to‘g‘ri avlodi sifatida 1983 yilda T.Ozal bosh vazir bo‘lganidan keyin neo-Usmoniylik mafkura sifatida shakllana boshladi. Ushbu mafkura o‘sha paytgacha hukmronlik qilgan Otaturkning Kemalizmini asta-sekin almashtira boshladi (bu ham panturkiy g‘oyalar uchun begona emas edi). Biroq, rasmiy ravishda turk elitasi kamalizmni qo‘llab-quvvatlashda davom etdi sabab, unda panturkiylik elementlari bor edi. Darsliklarda va rasmiy nashrlarda Kemalning iqtiboslari sinchkovlik bilan tanlangan bo‘lib, unda u SSSR qulaganidan keyin Turkiya Sovet Ittifoqi turkiy xalqlari orasida hukmron kuchga aylanishi kerakligi tushuntirilgan.
Yevroosiyo hududiga ilk qadam
“Yangi Usmoniylik” atamasining muallifligini bir-biridan Bosh vazir (1983-1989), keyin Turkiyaning sakkizinchi Prezidenti (1989-1993) T.Ozal, tashqi ishlar vaziri (2003-2007), bosh vazir (2002-2003), keyin o‘n birinchi prezident (2007-2014) – A.Guyul va tashqi ishlar vaziri (2009-2014), keyin bosh vazir (2014-2016) – A.Dovutuglu Pan-turkizm va panislomizm g‘oyalari ular tomonidan ommaviy nutqlarda va asarlarda bir necha bor ifoda etilgan, ularning asosiysi yuzdan ortiq qayta nashrdan chiqqan A.Dovutugluning “Strategik chuqurlik” (2001) “Rossiya – Turkiya: 500 yillik notinch qo‘shnichilik” kitobida ochiq aytilgan.
Ushbu konsepsiyaga ko‘ra, Rossiya emas, balki Turkiya, Vizantiya imperiyasining merosxo‘ridir, demak, 1991 yilda SSSRning qulashi bilan ozodlik uchun kurash tugagan qardosh turkiy xalqlar orasida aynan Turkiya postsovetning yaʼni Yevroosiyo hududida yetakchilik rolini “o‘ynashi” kerak.
Turklarning “eksklyuziv” taʼsir doirasiga Usmonli imperiyasining eng katta qudratli davri yaʼni 17-asrning boshlarida uning tarkibiga kirgan hududlar kirishi kerak deb xisoblanadi. (Shimoliy Afrika, Bolqon, Kichik Osiyo) va turkiy xalqlar yashaydigan hududlar (Kavkaz, Markaziy Osiyo).
Xulosa o‘rnida
Biroq, turk manfaatlari doirasiga boshqa mintaqalar – Afrika, Lotin Amerikasi, Janubi-Sharqiy Osiyo ham kirishi kerak. T.Ozalning fikriga ko‘ra, iqtisodiy va madaniy hamkorlik yangi tashqi siyosatning – “yumshoq kuch”larning dirijyori bo‘lishi kerak edi, turklar Kavkaz, Markaziy Osiyo va arab mamlakatlaridan mohirlik bilan foydalangan.
Turkiyaning hozirgi yo‘nalishini faqat Erdog‘anning shaxsiy injiqligi deb hisoblash uchun hech qanday sabab yo‘q. 40 yildan buyon ushbu kurs turk elitasi tomonidan amalga oshirilib kelinmoqda va Erdog‘an bilan yoki uning ishtirokisiz ham amalga oshiriladi.