Саратон – бу тананинг ҳар қандай қисмига таъсир қилиши мумкин бўлган касалликларнинг катта гуруҳи учун умумий атама. Бошқа атамалар ҳам уларни белгилаш учун ишлатилади – малигн шиш ва неоплазмалар. Саратон касаллигининг ўзига хос белгиси – бу нормал чегараларидан ташқарида ўсадиган ва тананинг яқин қисмларига кира оладиган, шунингдек бошқа органларга тарқаладиган ғайритабиий ҳужайраларнинг тез шаклланиши. Бу охирги жараён метастаз деб аталади. Метастазлар саратон ўлимининг асосий сабабидир.
Муаммо
- Саратон дунёдаги ўлимнинг асосий сабабларидан биридир. Шундай қилиб, 2020 йилда деярли 10 миллион киши бу касалликдан вафот этди. 2020 йилда энг кўп учрайдиган саратон (янги саратон сони бўйича) қуйидагилар эди:
- кўкрак бези саратони (2,26 млн. ҳолат);
- ўпка саратони (2,21 млн. ҳолат);
- йўғон ва тўғри ичак саратони (1,93 млн. ҳолат);
- простата бези саратони (1,41 млн. Ҳолат);
- тери саратони (меланома бўлмаган) (1,20 млн. ҳолат);
- ошқозон саратони (1,09 млн. ҳолат).
2020 йилда энг кўп ўлим қуйидаги саратон турларидан бўлган:
- ўпка саратони (1,80 млн. ўлим);
- йўғон ва тўғри ичак саратони (935 000 ўлим);
- жигар саратони (830 000 ўлим);
- ошқозон саратони (769,000 ўлим);
- кўкрак бези саратони (685,000 ўлим).
Саратонга нима сабаб бўлади?
Саратон кўп ҳужайрали жараёнда оддий ҳужайраларнинг ўсимта ҳужайраларига айланиши натижасида рўй беради, бунда саратон олдидан зарарланиш одатда ёмон ўсимтага айланади. Бу ўзгаришлар инсон генетик омиллари ва ташқи омилларнинг учта тоифаси ўртасидаги ўзаро таъсир натижасида юзага келади:
ультрабинафша ва ионлаштирувчи нурланиш каби жисмоний канцерогенлар;
асбест, тамаки тутуни компонентлари, афлатоксинлар (озиқ -овқат ифлослантирувчи моддалар) ва мишяк (ичимлик сувидаги ифлослантирувчи) каби кимёвий канцерогенлар;
баъзи вируслар, бактериялар ёки паразитлар келтириб чиқарадиган инфекциялар каби биологик канцерогенлар.
ЖССТ, унинг ташаббуси билан тузилган Халқаро саратон тадқиқотлари агентлиги (ИАРС) ёрдамида канцероген омилларни таснифлаш билан шуғулланади.
Саратон хавфи омиллари
Тамаки истеъмол қилиш, спиртли ичимликларни истеъмол қилиш, нотўғри овқатланиш, жисмоний ҳаракатсизлик ва ҳавонинг ифлосланиши саратон (ва бошқа юқумли бўлмаган касалликлар) учун хавф омиллари ҳисобланади.
Баъзи сурункали инфекциялар саратон касаллигининг хавф омиллари ҳисобланади ва бу муаммо айниқса паст ва ўрта даромадли мамлакатларда долзарбдир. 2018 йилда дунё бўйлаб ташхис қўйилган саратон касалликларининг тахминан 13% сабаби Helicobacter pylori, инсон папилломавируси (ҲПВ), гепатит B вируси, гепатит С ва Эпстеин-Барр вирусини ўз ичига олган канцероген инфекциялардир.
Гепатит B ва С вируслари ва ҲПВ нинг айрим турлари мос равишда жигар ва бачадон бўйни саратони хавфини оширади. ОИВ инфекцияси бачадон бўйни саратони каби саратон ривожланиш хавфини сезиларли даражада оширади.
Қандай қилиб саратон муаммосини камайтириш мумкин?
Ҳозирги вақтда хавф омилларининг олдини олиш ва мавжуд далилларга асосланган профилактика стратегиялари амалга оширилса, саратон касаллигининг 30-50 фоизини олдини олиш мумкин. Бундан ташқари, саратон касаллигини эрта аниқлаш, тўғри даволаш ва саратон касаллигига чалинганларга ғамхўрлик қилиш орқали саратон муаммосини камайтириш мумкин. Эрта ташхис қўйиш ва тўғри даволаниш билан саратоннинг кўп турларини даволаш эҳтимоли юқори.
Саратон касаллигининг олдини олиш
Қуйидаги ҳолларда саратон ривожланиш хавфини камайтириш мумкин:
тамаки чекманг;
соғлом вазнни сақлаш;
мева ва сабзавотларни ўз ичига олган соғлом овқатланишни истеъмол қилиш;
мунтазам равишда жисмоний фаоллик билан шуғулланиш;
доимий спиртли ичимликлардан сақланинг;
эмлаш тавсия этиладиган аҳоли орасида бўлсангиз, ҲПВ ва гепатит Б га қарши эмланинг;
ультрабинафша нурланишидан сақланинг (асосан қуёш нури таъсирида пайдо бўлади);
ионлаштирувчи нурланиш таъсирини камайтириш (иложи борича) (касбий фаолият ёки тиббий тасвир билан боғлиқ);
Ҳавонинг ифлосланишига ташқи ва ички муҳит таъсирини камайтиринг, шу жумладан радон (ураннинг табиий радиоактив парчаланиши пайтида ҳосил бўладиган радиоактив газ. Радон таъсир қилиш уйлар ва бошқа бинолар ичида бўлиши мумкин).